To jeden z licznych zabytków Przeworska nieco zapomniany i niedoceniany zarówno przez mieszkańców miasta jak i turystów. Takich postumentów na terenie Podkarpacia jest wiele a ich geneza wiąże się z licznymi wojennymi zawieruchami jakie przeszły przez ziemie Rzeczpospolitej. Najstarsze postumenty sięgają czasów Potopu Szwedzkiego. Ludność w podzięce za uratowanie losów miast i miasteczek przed najeźdźcami formowała takie budowle dla uczczenia pamięci poległych bądź upamiętnienia odniesionego zwycięstwa.
Kopiec tatarski. Źróło: fragment pocztówki
Kopiec Tatarski znajduje się we wschodniej części miasta, przy dawnym szlaku wiodącym na Ruś a swoje powstanie zawdzięcza najazdom wojsk chana z 1624r, który pustoszył pobliskie wioski i miasta. Tatarzy Krymscy w ogromnej sile liczącej 10,000 wojowników pod dowództwem Kantymira Murzy plądrowali centralne ziemie Rzeczpospolitej docierając aż do Sandomierza, w drodze powrotnej zdobyli Krosno by zatrzymać się u bram Przeworska paląc przy tym kilka okolicznych wsi i kościołów. Istnieje kilka legend tego wydarzenia, częściowo sprzecznych, częściowo uzupełniających się.
Jedna z nich zapisana w kronikach miejscowego klasztoru Bernardynów pochodząca z 1634r ukazuje zawiłości ludzkiego życia, braterstwo i najwyższą cenę jaką można zapłacić za szczerą przyjaźń. Dwaj chłopcy wzięci przed latami w jasyr spotkali się ponownie, tym razem po przeciwnych stronach konfliktu. Jeden z nich wykupiony wrócił do kraju, drugi wychowany przez Tatarów dowodził wojskami tatarskimi. Wydarzenia datuję się na 5.IV. 1624, kiedy jedna z ord tatarskich zapuściła się pod Przeworsk w nadziei na zdobycie łupów jeden z gwardian rozpoznał wśród Tatarów swojego przyjaciela, który przyrzekł przyjacielowi ocalenie miasta.
Nakazał bić w bębny co oznaczało przybycie polskiej odsieczy i sugerować o braku możliwości sforsowania murów miasta. Tatarzy dostrzegli podstęp swojego przywódcy i zabili go w zemście za brak możliwości zdobycia bogactw. Wg różnych przekazów wódz miał zostać powieszony pod Jarosławiem, wg innego przekazu zginął pod Przeworskiem. Na pamiątkę ocalenia miasta i ludności mieszkańcy usypali kopiec a na jego szczycie postawili kapliczkę. Na pamiątkę tragicznych wydarzeń corocznie w Wielki Czwartek przedstawiciele cechu kominiarzy chodzili po mieście i bili w wielki bęben. Niestety tradycja nie została zachowana.
Pierwotny kształt nasypu przypominał ostrosłup ścięty na rzucie prostokąta o wymiarach 16mx6m, taras ściętego stożka miał wymiary 4mx2m i wysokość 4m. Na szczycie kopca stoi murowana kolumna o wysokości 3,5m zakończona kapliczką z drewnianą figurką Chrystusa Frasobliwego pochodzącą z XVIIw. Z czasem kopiec i kolumna uległa zniszczeniu, figurka Chrystusa zaginęła a w jej miejsce postawiono figurkę Matki Bożej, która od tej pory sprawuje pieczę nad miastem.
Przeworsk choć dziś niewielkie miasto przed wiekami szczycić się mogło bogactwem i bogatą historią czego dowodem są liczne zabytki architektoniczne wychodzące spod ręki wiodących w owych czasach inżynierów. Pierwsze wzmianki o osadzie datowane są na rok 1280 a uzyskane prawa nadane przez kolejnych władców przyczyniały się do rozwoju miasta.
Fot. Robert Bartnik
Przełomowym był rok 1393 w którym z rąk króla Władysława Jagiełły miasto uzyskało przywilej lokalizacyjny. Przez kilka następnych wieków Przeworsk pozostawał w rękach prywatnych znamienitych rodów Tarnowskich, Kostków, Ostrogskich i Lubomirskich. Najdłużej w rękach tych ostatnich i to z tym rodem wiąże się bogata historia Zespołu Pałacowo – Parkowego. W 12 hektarowym parku powstał kompleks budynków: pałac, dwie oficyny kordegarda i reprezentacyjna brama, oranżeria, dom ogrodnika, stajnia zaprzęgowych i powozownia z domem koniuszego. Zespół dworski został nabyty przez księżną Izablelę Lubomiską, panią Łańcuta a następnie przekazany Henrykowi Lubomirskiemu. Przy pracach związanych z rozbudową i przebudową pałacyku mieli swój udział wiodący architekci ówczesnej epoki: Jan Griesmayer i Christian Piotr Aigner oraz sztukator Fryderyk Bauman. Budowę pałacu ukończono w 1807r zastępując późnorenesansową budowlę o charakterze obronnym nadając mu kształt niewielkiego pałacyku o charakterze angielskiego klasycyzmu.
Wraz z przebudową charakter zmienił także ogród. Z włoskiego podzielonego na kwatery użytkowe na kompozycję składają się drzewa egzotyczne platany i tulipanowce a unikalną aleję tworzą graby. Wyważona i uzupełniająca się konstrukcja bryły z podcieniami w których urządzono galerię rzeźby doskonale łączyły się ze skromnym i klasycznym wystrojem wnętrz. Imponująca kolekcja sztuki i bogate księgozbiory zgromadzone przez ówczesnego właściciela budziły zachwyt i podziw licznie przybywających gości.
Fot. Robert Bartnik
Tak piękny i gustowny zespół zamkowy gościł m.in. francuskiego poetę Honoré de Balzaca i przyjaciela Jerzego Lubomirskiego Zygmunta Krasińskiego. Kolejne przebudowy pałacu podnosiły jego prestiż i komfort a znaczny udział w pracach inżynierskich miał inż. Józef Bem, późniejszy bohater Węgier i generał wojsk polskich, projektując system Meinsnera (nawiew ogrzanym powietrzem) funkcjonujący do dziś. Ostatnie prace przy przebudowie obiektu miały miejsce w 1923r. opracowane przez architekta Józefa Gałęzowskiego, wcześniejsze koncepcje z niewiadomych przyczyn nie doczekały się realizacji.
Lata II wojny światowej nie poczyniły istotnych strat w zabudowie jednak jego wyposażenie uległo znacznemu uszczerbkowi w wyniku grabieży niemieckich okupantów, stacjonującej Armii Czerwonej i miejscowej ludności. ocalałą część przekazano w ręce innych jednostek muzealnych m.in. Muzeum – Zamku w Łańcucie i Muzeum Narodowego w Warszawie.
Od początku lat 70. prowadzono kompleksową konserwację i rewaloryzację pałacu przeznaczając go na cele muzealne. Po ukończeniu w połowie lat 80. pełnej konserwacji wnętrz pałacowych, na I piętrze urządzono ekspozycję muzealną, na której eksponowana jest część dawnego wyposażenia uzupełniona zakupami na rynku antykwarycznym. Muzeum nawiązało także kontakty z potomkami ostatniego ordynata Andrzeja Lubomirskiego i tą drogą gromadzi również pamiątki i archiwalia związane z historią rodu książąt Lubomirskich z Przeworska.
Przeworsk malownicze położone miasteczko na Pogórzu Rzeszowskim otoczone rzeką Mleczką od wieków wpisuje się w historię Podkarpacia. Pierwsze wzmianki o osadzie sięgają XIIIw na miejscu dawnego grodu ruskiego na przecięciu ważnych szlaków. Dzięki licznym przywilejom i utworzeniu w XVw powiatu sądowego Przeworsk stał się drugim ośrodkiem miejskim na ziemi przemyskiej. Nie dziwią zatem liczne zabytki ciekawe pod względem architektonicznym a przede wszystkim bogate historycznie. Na przestrzeni dziejów władcami Przeworska były najznamienitsze rody polskie: Tarnowskich, Ostrogskich i Lubomirskich. Dzięki tym ostatnim nabrał charakteru i kunsztu. Przy pracach związanych z budową rezydencji, parków brali udział znani i cenieni ze swego kunsztu architekci Jan Griesmayer i Christian Piotr Aigner oraz sztukator Fryderyk Bauman.
Wiek XV i XVI to rozkwit miasta, stało się centrum życia towarzyskiego, handlu i rzemiosła. Niestety, burzliwe dzieje Rzeczypospolitej również na Przeworsku odcisnęły swe piętno. Miasto pustoszone przez najazdy Tatarskie, wojska Kozackie a także szwedzkie podczas potopu (pod Przeworskiem obozował król Karol X) przyczyniło się do powolnego upadku miasta. Dalszych zniszczeń dokonały liczne pożary i epidemie. Pierwszy rozbiór Polski i panowanie cesarzy austriackich doprowadziło do ruiny cechy rzemiosł a wysokie podatki skutecznie hamowały rozwój miasta.
Historia nie była łaskawa, burzliwe dzieje rysowały rozwój regionu i miasta. Przeworsk położony w malowniczym miejscu jest obecnie prężnym ośrodkiem kultury, nauki i turystyki. Stanowi bardzo ciekawą ofertę dla turystyki kulturowej i krajoznawczej. Miasto a dokładnie Sanktuarium Grobu Bożego stanowi miejsce lokalnego kultu dokąd przybywają liczne pielgrzymki. W 2013 udostępniono platformę widokową na wieży przeworskiego ratusza, skąd podziwiać można zapierająca dech w piersi panoramę miasta. We wspomnianym ratuszu znajduje się także Euroregionalne Centrum Informacji Turystycznej.
Przez Przeworsk przebiegają szlaki turystyczne: Via Regia – odcinek Drogi Świętego Jakuba – szlaku pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba w Santiago de Compostela w Hiszpanii, Turystyczny Szlak Gniazd Rodowych Lubomirskich – szlak łączący miejscowości, w których istnieją po dziś dzień rezydencje lub znaczące obiekty ufundowane przez Lubomirskich, Szlak Frontu Wschodniego I wojny światowej, Szlak Architektury Drewnianej (Trasa łącznikowa Przeworsk – Lubaczów), Trasa rowerowa: Przeworsk – Studzian – Nowosielce – Białoboki – Ostrów – Mikulice – Krzeczowice – Urzejowice – Przeworsk). Jednym słowem Przeworsk to mieszanka historii, walorów turystycznych i nowoczesności.
